Vishalgad : घाटमाथा आणि कोकण यांच्या सीमेवरील पहारेकरी – विशालगड

कोकणात शत्रूला घाटमाथ्यावरून उतरता येऊ नये व कोकणात शत्रूला पाय रोवता येऊ नयेत म्हणून विविध गडांची उभारणी महाराजांनी केली होती. याचप्रमाणे महाराजांनी लढायांसाठी व सैनिकांच्या विश्रांतीसाठीही गडांची उभारणी व युद्धाद्वारे गड काबीज केले होते. याचप्रमाणे महाराजांनी मुस्लीम सत्ताधा-यांकडून हा विशाळगड जिंकून घेतला होता. उंच आणि अवघड ठिकाणी उभारण्यात आलेल्या विशाळगडाचे महत्त्व शिवाजी महाराज पन्हाळागडाचा वेढा फोडून या गडावर सुरक्षित पोहोचले त्याचवेळी स्पष्ट झाले. तरीही शिलाहारांनी अत्यंत दूरदृष्टीने या गडाची उभारणी केली होती. ऐतिहासिक काळात विशाळगडावरून आंबा, मलकापूर, अणुस्कुरा, राजापूर तसेच सिंधुदुर्गापर्यंत तसेच तळकोकणात साखरपा, गणपतीपुळे, रत्नागिरीपर्यंतच्या भागावर देखरेख ठेवली जात असे.

कोल्हापूर जिल्ह्यात पश्चिम सरहद्दीवर बसलेला हा विशाळगड.समुद्र सपाटीपासुन याची उंची ३३०० फूट आहे. कोल्हापूर ते विशाळगड हे अंतर ८६ कि.मी. आहे. कोल्हापूरहून जाताना वाटेत पन्हाळगड दिसतो आणि सह्याद्रीचा जो फाटा सुरू होतो तो थेट मलकापूरपर्यंत आपल्या संगती राहतो. या फाट्यावरील अनेक लहान मोठे डोंगर, मन आकर्षित करणा-या द-या, त्यातून वसलेली छोटी छोटी गावे सारेच विलोभनीय. गडावर जाण्यास पूर्वेकडून एक आणि पश्चिमेकडून दुसरी वाट आहे. नावाप्रमाणेच गड विशाल आहे. याची लांबी व रूंदी ३२००, १०४० फूट आहे. येथे वार्षिक पाऊस सरासरी २५० ते ३०० इंच पडतो. गडाच्या परिसरात मात्र एकही मोठे गाव नाही. गडावर जी घरे आहेत त्यांनी कोणत्याही कामासाठी मलकापूरलाच यावे लागते. या गडावर राजा दुसरा भोज पासुन ते १८४९ पर्यंत बरीच मोठी उलाढाल झाली. इतकेच नव्हे तर राजाराम महाराज चंदीस जाताना महाराष्ट्राची राजधानी विशाळगड हीच होती.

विशाळगड बांधणीचे श्रेय शिलाहार वंशीय दुसरा भोज राजा यास जाते. विशेषत कोल्हापूरचे शिलाहार हे या भागात अधिक अग्रेसर होते. यातील वर उल्लेख केलेला दुसरा भोज प्रारंभी चालुक्यांचा सामंत होता. तो स्वतःला महामंडळेश्वर असे म्हणवीत होता. याचवेळी चालुक्यांची सत्ता गुंडाळत आली होती व ती सत्ता आपल्या ताब्यात ठेवण्याची ते अखेरची धडपड करीत होते. या सर्व परिस्थितीचा पुरेपूर फायदा घेण्याचे मनाशी ठरवून, पध्दतशीरपणे सह्याद्रीच्या या भागातील शिखरांची परीक्षा घेऊन भोजाने जागोजागी गड उभारले व या गडांच्या आश्रयाने आपले स्वतःचे सामर्थ्य वाढवले. तसेच चालुक्यांच्या सामंत शाहीची झूल झुगारून देऊन राजधिराजे व पश्चिम चक्रवर्ती ही बिरूदे त्याने धारण केली.

विशाळगड व कोल्हापूर हा भाग रठ्ठे महारठ्ठे यांच्या ताब्यात होता. इ. स. ९७३ पर्यंत राष्ट्रकूटांची येथे सत्ता चालू होती. त्यांना जिंकून पुन्हा चालुक्य, शिलाहार, यादव, मराठे, पालेगार, अदिलशहा, शिवछत्रपती असे अनेक राजे व त्यांचे काल या गडाने पाहिलेत. किल्ल्याचे बहुतेक बुरूज आणि तटबंदी ढासळलेली असून गडावरील स्थळांची देखील तीच अवस्था झाली आहे. किल्ल्याचे जुने वैभव जरी नष्ट झाले असले तरी नैसर्गिंक सौंदर्य मात्र टिकुन आहे. राजापूरकडील दर्शनी बाजू सोडली तर किल्ल्याच्या इतर सर्व बाजूंनी खोल द-या आणि सह्याद्रीच्या प्रचंड दाट व विक्राळ सोंडा यांचा गराडाच पडल्याचा भास होतो. हा किल्ला रहदारीच्या मार्गापासुन १२ मैल आत जंगलभागात आहे.

अफझलखान वधानंतर महाराजांनी मोठी मोहीम सुरु केली आणि आदीलशाहीचा बराच मुलूख जिंकला.त्यांचे पारीपत्य करण्यास आदीलशहाने सिद्दि जौहरची नेमणुक केली आणि मोठ्या फौजेसह त्याला रवाना केले.सिद्दीने महाराज पन्हाळ्याला असताना गडाला वेढा दिला. त्यावेळच्या युद्धशास्त्रानुसार हा वेढा फारतर पावसाळ्यापर्यंत टिकेल आणि मग सिद्दी माघार घेईल असे महाराजांना वाटत होते. पण सिद्दीने पावसाळ्यातही वेढा कायम ठेवला. बाहेरुन वेढा फोडायचे नेताजी पालकरांचे अनेक प्रयत्न सिद्दीच्या सावधगिरीने फसले.गडावरही फार मोठी कुमक नव्हती. अखेर राजांनी निवडक मावळ्यांसह विशाळगडावर पळुन जायचे ठरवले.आषाढ पौर्णिमेचा दिवस ठरला.रात्री किर्र अंधारात आणि पावसात ६०० मावळे घेउन राजे पुसाटी बुरुजाकडुन मसाईच्या पठारावर उतरले आणि वेढ्यातुन निसटुन विशाळगडाच्या मार्गाला लागले.पण खानाला याची कुणकुण लागली आणि त्याने मोठी फौज देउन सिद्दी मसुदला राजांच्या मागावर पाठवले. सिद्दीने राजांना गजापूरजवळ घोडखिंडीत गाठले आणि लढाईला तोंड फुटले.

६०० मावळ्यांचा एव्हढ्या मोठ्या सैन्यासमोर निभाव लागणे शक्यच नव्हते. शेवटी लाख मेले तरी चालतील पण लाखाचा पोशिंदा जगला पाहीजे या नियमानुसार बाजीप्रभू देशपांड्यांनी राजांसमोर एक प्रस्ताव ठेवला.राजांनी ३०० मावळे घेउन पुढे कूच करायचे आणि ३०० मावळ्यासह बाजींनी खिंड थोपवुन धरायची.बाजींना खुण म्हणुन राजांनी विशाळगडावर पोचल्यावर तोफ उडवायची असे ठरले आणि मग पावनखिंडीत घोर रणसंग्राम माजला.”तोफेआधी मरे न बाजी सांगा म्रुत्यूला” अश्या आवेशाने बाजीप्रभू खिंडीत लढले आणि तोफ ऐकल्यावर ३०० मावळ्यांसह त्यानी प्राण सोडले. या अतुलनीय शौर्याला सलाम म्हणुन अनेक ट्रेकर मंडळी हा ट्रेक १० ते १२ जुलै दरम्यान करत असतात.

विशाळगडावर बाजीप्रभू देशपांडे यांची समाधी असून जवळच त्यांचे बंधू फुलाजी यांचे वृंदावन आहे. हजरत पीर मलिक रैहानचा दर्गा हे गडावरील आणखी एक ठिकाण मलिक रैहान नावाच्या साधूचे स्मारक आहे. दर्ग्याची इमारत जुनी असुन इ. स. १६३९ मध्ये राजापूर येथील एक धार्मिक व्यापारी कोर्डूशेठ बल्लार यांनी विशाळगड संस्थानकडे एक मोठी देणगी देऊन या जुन्या इमारतीचा जीर्णोध्दार करविला.

सध्या दगडावर असलेली कमान पडक्या स्थितीत आहे. गडावर असणा-या मलिक रेहान या दर्ग्यावर नवस बोलण्यासाठी असंख्य भाविक येत असतात. गडावर पाण्याची मोठी टंचाई असून पायथ्याजवळून गडावर पाणी न्यावे लागते. गडावर येणा-या पर्यटकांना राहण्यासाठी सध्या निवासस्थाने बांधण्यात आली आहेत. अमृतेश्वर हे शंकराचे देवालय. अमृतराव प्रतिनिधी यांनी इ. स. १७५१ ते १७६२ मध्ये बांधले. देवालयासमोर पाण्याची छोटी कुंडे आहेत. गडाची वरची चढण संपताच सपाटीला असलेल्या टेकडीसारख्या चौथ-याला रणमंडप म्हणतात. भोज राजाने जेव्हा भूपाल तळे बांधले तेव्हा त्यातील माती काढून हा चौथारा तयार केला. गडावरील लढाया याच ठिकाणी झाल्यामुळे त्यास रणमंडप असे नाव प्राप्त झाले आहे. हा भाग इंचावर असल्यामुळे सुर्यास्ताच्या वेळी समुद्राचे अत्यंत विलोभनीय दर्शन येथून घडते. मुंढा उर्फ चोर दरवाजा हे आणखी एक ठिकाण येथून पुढे जाण्यास वाट नाही. मात्र टेहळणी करता येते. कै. राजाराम महाराज हे इ. स. १७०० मध्ये सिंहगडी कालवश झाले. त्यांच्या तृतीय पत्नी अंबिकाबाई त्यांच्या पागोट्यासह सती गेल्या. त्या साध्वीचे येथे वृंदावन आहे. त्याला सतीचे वृंदावन असे म्हणतात. गडावर सती गेलेल्या ५२ स्त्रियांची वृंदावने बावनसती म्हणून ओळखली जातात. देहांत शासन देण्यासाठी येथे टकमक कडा आहे.याशिवाय रामचंद्र निळकंठ यांनी बांधलेला वाडा आहे. अष्टमीच्या चंद्राच्या आकारातील अर्धचंद विहीर श्री भगवंकेश्वर,नरसोबाचे मंदीर,गौरीचे तळे, वोडणीचा मळा ,पाताळनगरी,डिकमाळ गंजीचा माळ,तास टेकडी वगैरे प्रेक्षणीय स्थळेही गडावर आहेत. या गडाच्या डोंगरभागावर गवेरेडे जवळून पाहायला मिळतात. गडाकडे जाण्यासाठी असलेल्या रस्त्याचा मार्ग आंबा या गावातून आहे. हा रस्ता गडाच्या पायथ्यापर्यंत जातो. विशाळगड व रस्त्याचा भाग यांच्यामध्ये मोठी दरी असून यांना जोडणारा लोखंडी साकव उभारण्यात आला आहे. यामुळे पर्यटकांना या लोखंडी पुलामुळे गडाकडे जाण्याचा मार्ग सुकर झाला आहे. या गडावर माकडेही मोठया प्रमाणात दृष्टीस पडतात, मात्र त्यांचा पर्यटकांना कोणताही त्रास होत नाही. या गडाकडे पायथ्यापासून जाण्यासाठी पाखाडी व त्याला दरीच्या बाजूने रेलिंगही उभारण्यात आले आहे. यामुळे गडाचा परिसर सुरक्षित झाला आहे.

गडावर मलिक रेहान दर्ग्याच्या अवतीभवती छोट्या मोठ्या भरपूर खानावळी व हॉटेले असू तिथे पर्यटकांच्या आवडीप्रमाणे शाकाहारी किंवा मांसाहारी भोजन उपलब्ध होऊ शकते. गडावर पिण्याच्या पाण्याची एकच विहीर असून ती देखील उन्हाळ्यात आटते. उन्हाळ्यात स्थानिक ग्रामस्थ पांढरेपाणी किंवा आंबा गावातून पाणी आयात करतात. त्यामुळे उन्हाळ्यामध्ये इतर वापरासाठी मुबलक पाणी उपलब्ध नसते. परंतु पिण्याच्या पाण्याच्या उपलब्धतेबाबत विशेष अडचण नाही. गडावरील बहुतेक दुकानांमध्ये किंवा हॉटेलात पिण्याचे पाणी मिळू शकते. गडावर येणा-या पर्यटकांना राहण्यासाठी सध्या निवासस्थाने बांधण्यात आली आहेत. पावसाळयामध्ये या गड परिसराला धुक्याची झालर पसरलेली असते. अगदी दुपारीही या भागात धुके पाहायला मिळते. गड अत्यंत उंचावर वसलेला असल्याने या गडावरून संगमेश्वर, लांजा व रत्नागिरीचा काही भाग उन्हाळयात पाहायला मिळतो व याचा पर्यटकही लाभ उठवतात.

शाहूवाडी तालुक्यातील मलकापूर येथून गजापूर मार्गे थेट विशाळगड्याच्या पायथ्यापर्यंत खाजगी वाहनाने जाता येथे अथवा आंबा येथून विशाळगडावर जाण्यासाठी वेगळा घाट रस्ता आहे. कोल्हापूरामधून या मार्गे कर्नाटक परीवहन मंडळाच्या दिवसातून चार बसेस विशाळगडापर्यंत जातात. दिवसातून काही वेळेस मलकापुरातून गजापूरमार्गे देखील एस.टी. महामंडळाच्या काही बसेस विशाळगडावर जातात.

( संदर्भ – सांगाती सह्याद्रीचा, डोंगरयात्रा – आनंद पाळंदे, दुर्गदर्शन – गो. नी. दांडेकर, किल्ले – गो. नी. दांडेकर)