bha ra bhagwat : फास्टर फेणेचे जनक भा.रा.भागवत

एक संपूर्ण पिढी फास्टर फेणेच्या थराराने थरारून निघाली होती. त्या काळात हॅरी पॉटर नव्हता पण मराठी बालरसिकांच्या मनावर फास्टर फेणेचे गारुड होते. या फास्टर फेणेचे जनक भा.रा.भागवत – bha ra bhagwat यांचा दि. २७ ऑक्टोबर स्मृतिदिन.

कार्यालेख

भास्कर रामचंद्र भागवत bha ra bhagwat यांनी लहान मुलांसाठी अनेक कादंब-या, विज्ञानकथा लिहिल्या. यांनी निर्माण केलेले फास्टर फेणे आणि बिपिन बुकलवार हे नायक इ.स. १९७० आणि १९८० च्या दशकात प्रसिध्द होते . त्यांनी मुंबई विद्यापीठातून अर्थशास्त्राची बी.ए. पदवी घेतली. सुरुवातीपासूनच त्यांना इंग्रजी साहित्याच्या वाचनाची आणि विज्ञानाच्या अभ्यासाची आवड होती. बहुधा हीच आवड पुढील काळात विज्ञानकथा लिहिण्यास आणि जागतिक साहित्य मराठी बालवाचकांसाठी अनुवादित करण्यास त्यांच्या प्रेरणा ठरल्या असाव्यात.

शिक्षण

भा.रा.भागवतांचा जन्म ३१ मे, इ.स. १९१० रोजी इंदुरात निरीश्वरवादी सुधारकी कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील, रामचंद्र भागवत, सरकारी शाळेचे -सुधारकी विचार असलेले- मुख्याध्यापक होते. त्यांनी मुंबई विद्यापीठाच्या क्षेत्रात येणार्‍या, ‘सेंट झेवियर्स महाविद्यालया’तून अर्थशास्त्र हा विषय घेऊन बी.ए. ही पदवी घेतली. इंग्रजी साहित्य हा त्यांच्या आवडीचा विषय होता. दुर्गाबाई भागवत यांच्याशी त्यांचे दूरचे नाते होते. सुरुवातीच्या काळात त्यांच्यासोबत काही लेखनाचा उपक्रम केला होता; पण तो प्रकाशित झाला नाही.

बालवयातच लेखनास सुरुवात

लहानपणापासून इंग्रजी पुस्तकांच्या वाचनाची भागवतांना आवड होती. शालेय जीवनात ‘माय मॅगझिन’ हे पुस्तक/नियतकालिक आणि गिबन्स, डिकन्स, थॅकरे तसेच ह. ना. आपटे, विष्णुशास्त्री चिपळूणकर ह्यांचे साहित्य ह्यांमुळे प्रभावित होऊन भा.रा. भागवतांनी बालवयातच लेखन सुरू केले. घरातल्या साहित्यप्रेमी पोषक वातावरणामुळे त्यांनी ‘वसंत’ नावाचे मासिक काढले होते. बालपणी त्यांनी त्यांची आतेबहीण दया परांजपे हिच्या मदतीने ‘निळे पाकीट’ या रहस्यमय कादंबरीचे लेखन केले. ते छापूनही आले. वयाच्या दहाव्या वर्षी भागवतांची मांजरीवरील कविता ‘आनंद’ मासिकात छापून आली होती. त्याच सुमारास त्यांनी चित्रावरून लिहिलेली एक गोष्ट ‘बालोद्यान’ ह्या मासिकात प्रसिद्ध झाली होती.

पत्रकारिता

भागवतांनी इ.स. १९३०च्या दशकापासून पत्रकारितेस आरंभ केला. इ.स. १९३५-३६ मध्ये ते दैनिक सकाळचे उपसंपादक होते. इ.स. १९३७-३८ कालखंडात ते प्रकाश साप्ताहिकाचे संपादक होते. ऑल इंडिया रेडियोच्या दिल्ली केंद्रावरील वार्तापत्राचे ते मराठी अनुवादक (इ.स. १९४१-४२) होते. महात्मा गांधींच्या अटकेची बातमी प्रसारित न करण्याचे आदेश असतानाही त्यांनी ती केली आणि नोकरीचा राजीनामा देऊन ते भूमिगत झाले. तेव्हा त्यांचा विवाह लीलावती भागवत यांच्याशी झालेला होता व त्या गरोदर होत्या. पण भा.रा. भागवत भूमिगत झाल्यावर त्यांना लपतछपत मुंबईत परत येणे भाग पडले. याच काळात एस.एम. जोशी यांच्यासोबत भागवत भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीत सहभागी होते. विसापूरच्या तुरुंगात त्यांनी त्याबद्दल कारावासही भोगला. त्याच काळात त्यांची आई वारली. त्यांच्या थोरल्या मुलाचा – रवींद्र याचा – जन्मही ते तुरुंगात असतानाच झाला. या स्वातंत्र्यचळवळीतल्या सहभागाबद्दल त्यांना पुढे सरकारी निवृत्तिवेतन मिळत असे.

तुरुंगवासातही लेखन

तुरुंगवासाच्या काळातही भागवतांचे लेखन चालू होते. सुरुवातीच्या काळात ते विनोदी कथालेखन करत असत. माझा विक्रम, वैतागवनातील वाफारे हे त्यांचे सुरुवातीच्या काळातले काही विनोदी कथासंग्रह. मराठीतील उत्कृष्ट विनोदी कथासंग्रहात श्री. राम कोलारकरांनी त्यांच्या जवळपास वीस कथा अंतर्भूत केलेल्या आहेत. स्वतंत्र विनोदी कथा, भाषांतरित व रूपांतरित विनोदी कथा, लोकप्रिय रहस्यकथा व प्रेमकथांची विडंबने अशा सर्व प्रकारचे लेखन त्यांत आहे.

बालकुमारांसाठी साहित्य

बाल-कुमारांसाठीच्या बालमित्र या पाक्षिकाचे भागवत संस्थापक होते. हा अंक त्यांनी जवळजवळ सात वर्षे काढला. त्यातले बहुतेकसे लेखन भागवत एकटाकी करत. त्यासाठी ते विविध टोपणनावे वापरत असत. हा अंक हौशीपोटी चालवताना त्यांना त्या काळात हजारो रुपयांचे कर्ज झाले होते.
’खेळगडी’चे संपादक होते. बाल-कुमारांसाठीच्या बालमित्र या कालिकाचे भागवत संस्थापक होते. “वैतागवनातील वाफाटे” हे विनोदी लेखन आणि अनेक अनुवादित पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. चतुर, खेळकर, धडपडत राहणारा त्यांचा “फास्टर फेणे” हा आजही कुमार वाचकांच्या गळ्यातील ताईत आहे. मुलांसाठी अनेक साहसकथांचे अनुवाद त्यांनी केले. किशोरवयीन मुलांसाठी अदभुत रम्य आणि साहसपूर्ण कादंब-यांचा खजिनाच त्यांनी निर्माण केला. त्यावेळी चांदोबा मासिक अदभुत चमत्कारांच्या विश्वात न्यायचं, तर बालमित्र मासिक विज्ञान कथांची चटक लावायचे. “समुद्र राक्षस”, “चंद्रावर स्वारी” वगैरे Jules Verne च्या कादंब-यांची भाषांतरे बालमित्र मासिकात आहे.

फास्टर फेणे

बनेश फेणे ऊर्फ फास्टर फेणे हे भा.रा.भागवत यांनी लिहिलेल्या मराठी कादंबरी मालिकेतील मुख्य काल्पनिक नायक आहे. कादंब-यातील संदर्भांनुसार तो शाळकरी विद्यार्थी असून महाराष्ट्रातील पुण्यातल्या विद्याभवन शाळेत शिकत असतो. त्यांच्या धाडसी स्वभावामुळे बनेश समस्त कुमार जगताचा लाडका सुपरहिरो आजही आहे. ‘फास्टर फेणे’ खेरीज भागवतांनी अनेक स्वतंत्र, व त्याहून अधिक भाषांतरित पुस्तके लिहून कुमारवाचकांचे विश्व समृद्ध केले. त्याखेरीज ते ‘मराठी नाटय़कोश’ तयार करणारे नाटय़-अभ्यासक व समीक्षक होते. इ.स. १९७५ सालच्या बालकुमार साहित्य संमेलनाचे ते संमेलनाध्यक्ष होते. पुणे येथे २७ ऑक्टोबर २००१ रोजी त्यांनी आपली इहलोकीची यात्रा संपवली.