नट, दिग्दर्शक, नाट्यसंस्थाप्रवर्तक, नाट्यशिक्षक पार्श्वनाथ आळतेकर Parswanath Altekar यांचा आज दि.२२ नोव्हेंबर स्मृतिदिन.
जन्म रत्‍नागिरी जिल्ह्यातील खारेपाटण येथे. शिक्षण बी. ए. पर्यंत.आळतेकरांचे बालपण आणि मॅट्रिकपर्यंतचे शिक्षण कोल्हापुरात झाले. त्यांचे काका त्यांना कोल्हापुरात होणार्‍या प्रत्येक नाटकाला घेऊन जात, त्यामुळे पार्श्वनाथानांही नाटकाचे वेड लागले, आणि ते त्यांनी आयुष्यभर जपून ठेवले. कॉलेजात असताना ’हाच मुलाचा बाप’ या नाटकातील नायकाच्या भूमिकेसह आळतेकरांनी गडकर्‍यांच्या एकच प्याला, पुण्यप्रभाव, प्रेमसंन्यास या नाटकांचे दिग्दर्शनही केले.
पुढे कायद्याच्या शिक्षणाच्या निमित्ताने मुंबईत आल्यावर पार्ष्वनाथ आळतेकरांना चरितार्थासाठी ’मॅजेस्टिक फिल्म कंपनी’त नोकरी सुरू केली. तिथेच त्यांनी पृथ्वीवल्लभ आदी सिनेमांतून भूमिका केल्या. वासवदत्ता आदी हिंदी-मराठी चित्रपटांच्या दिग्दर्शनांखेरीज एका कानडी आणि दोन तामिळ चित्रपटांचेही दिग्दर्शन केले. १९२४ पासून त्यांनी अनेक मूकपटांत भूमिका केल्या तसेच काही मूकपटांचे दिग्दर्शनही केले. ‘इंपिरियल’ , ‘सरस्वती सिनेटोन’ ‘रणजित’ ‘नटराज फिल्म्स’ इ. चित्रपटसंस्थांमधून नट व दिग्दर्शक म्हणून त्यांनी कामे केली. अनेक हिंदी, मराठी तसेच कन्नड व तमिळ बोलपटांचेही त्यांनी दिग्दर्शक केले.
रेझिसाँर (दिग्दर्शक/ नाट्यव्यवस्थापक) आळतेकरांनी नंदू खोटे यांच्या ‘रेडिओ स्टार्स’ (१९३२) या नाट्यसंस्थेत सहभागी होऊन, तिच्याद्वारा श्री. न. बेंडे यांची बेबी व पांचाली, टिपणीस यांचे स्वस्तिक बँक व ठाकरे यांचे खरा ब्राह्मण ही नाटके रंगभूमीवर आणली. कालांतराने ‘रेडिओ स्टार्स’ ही संस्था सोडून आळतेकरांनी ‘नाट्यमन्वंतर’ या संस्थेत नट व सहकारी अशा नात्यांनी नाट्यविषयक मौलिक कार्य केले. पुढे त्यांनी ‘नॅशनल थिएटर अ‍ॅकॅडमी’ ही नाट्याभिनयाचे व आवाज जोपासण्याचे शास्त्रशुद्ध शिक्षण देणारी संस्था चालविली (१९३८-१९४४). याच संस्थेतील काही विद्यार्थ्यांच्या सहकार्याने त्यांनी इंग्‍लंडमधील ‘लिट्ल थिएटर्स’ व अमेरिकेतील ‘कम्युनिटी थिएटर्स’ यांच्या धर्तीवर ‘लिट्ल थिएटर’ ही संस्था स्थापून (१९४१) तिच्यातर्फे माझ्या कलेसाठी (१९४२), सारस्वत (१९४२) यांसारखी वरेरकरांची काही नाटके रंगभूमीवर आणली. रंगभूमीवरील त्यांच्या गाजलेल्या भूमिकांमध्ये ‘अण्णासाहेब’ (आंधळ्यांची शाळा), ‘रामशास्त्री’ (भाऊबंदकी), ‘बापूसाहेब’ (रंभा) वगैरेंचा उल्लेख करता येईल. त्यांच्या अभिनयात योजनाबद्धता व परिश्रम विशेषत्वाने जाणवत. त्यांनी दिग्दर्शित केलेल्या मूकपट-बोलपटांमध्ये संभाजी (१९३२), साथी-सवंगडी (हिंदी-मराठी, १९३९), सुखाचा शोध (हिंदी-मराठी, १९३९), गीता (हिंदी-मराठी, १९४०), महात्मा विदुर (हिंदी-मराठी, १९४३) इ. उल्लेखनीय आहेत. ‘अभिनय साधना मंदिर’ सोलापूर, या संस्थेच्या वतीने भरलेल्या नाट्यसंमेलनाच्या एकोणचाळिसाव्या अधिवेशनाचे ते अध्यक्ष होते (१९५७). कोल्हापूर येथे त्यांचे निधन झाले. आधुनिक पाश्चात्य नाट्यप्रणालींचे मराठी रंगभूमीवर प्रयोग करण्याचे आणि अभिनय व दिग्दर्शन यांत अभिनवता आणण्याचे श्रेय आळतेकरांस आहे. आळतेकरांच्या स्मरणार्थ ‘अभिनय’ या संस्थेमार्फत मुंबईच्या परिसरातील हौशी नाट्यसंस्थांसाठी १९६४ पासून नाट्यस्पर्धा आयोजित केल्या जात आहेत.
नाटके नव्या तंत्राने रंगभूमीवर आणून रंगभूमीला प्रशिक्षित दिशा देण्याचा प्रयत्‍न पार्श्वनाथ आळतेकरांनी केला. स्वातंत्र्यप्राप्तीनंतर रंगभूमीला राजाश्रय मिळा्वा म्हणून त्यांनी खूप प्रयत्‍न केले. रंगभूमीचा वनवास संपला पाहिजे आणि नाट्यकलेचा जीवनासाठी उपयोग झाला पाहिजे, असे ते सतत म्हणत, आणि त्या दृष्टीने त्यांनी आयुष्यभर प्रयत्‍न केले.
Leave a Reply